ตีนเป็ดน้ำ

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์:

          ไม้ยืนต้น สูงได้ถึง 12 เมตร มีน้ำยางขาว ใบ เป็นใบเดี่ยวเรียงตรงข้าม รูปไข่กลับแกมใบหอก หรือรูปขอบขนานแกมใบหอก ปลายใบแหลม โคนใบสอบ ใบออกเรียงเป็นวงรอบกิ่ง เนื้อใบหนาคล้ายหนัง ดอก เป็นดอกช่อออกที่ปลายกิ่งแบบแยกแขนง กลีบดอกมีสีขาว 5 กลีบ ตรงกลางดอกสีเหลือง กลีบดอกเชื่อมติดกันเป็นหลอด  ผล เป็นผลสด มีเมล็ดเดียวแข็ง รูปวงรีหรือกลม ผลสดสีเขียว เรียบเป็นมัน เมื่อสุกมีสีม่วงเข้ม

                                                                                                                              ลักษณะวิสัย

                                                                                                                                    ลำต้น

                                                                                                                                    ใบ ดอก และผล

                                                                                                                                   ใบ

                                                                                                                                    ดอก

                                                                                                                                    ดอก

                                                                                                                                   ดอก

                                                                                                                                     ผลแก่ และผลสุก

                                                                                                                                   ผล

สรรพคุณ:

             ตำรายาไทย เปลือกต้น รสจืดเฝื่อน ขับนิ่ว แก้ไข้ ใบ รสเฝื่อน แก้ไข้หวัด ฆ่าพยาธิผิวหนัง แก้กลากเกลื้อน แก่น รสเฝื่อน แก้เกลื้อน กระพี้ หรือใบ แก้กลากเกลื้อน ยางและใบ รสเฝื่อนร้อน ทำให้อาเจียนและถ่ายดอก รสเฝื่อน แก้ริดสีดวงทวาร ผล แก้ผมหงอก น้ำมันจากเมล็ด รสเฝื่อนร้อน ทาแก้หวัด แก้หิด ใช้ใส่ผม เมล็ด ใช้เบื่อปลา ราก รสเฝื่อน ใช้ขับเสมหะ ทุกส่วนโดยเฉพาะยางขาว มีสารพิษซึ่งกระตุ้นการทำงานของกล้ามเนื้อหัวใจ เป็นพิษถึงตาย ควรใช้เฉพาะภายนอก

การศึกษาทางเภสัชวิทยา:

ฤทธิ์ต้านเชื้อจุลชีพ และเสริมฤทธิ์ยานอนหลับ

          ทดสอบฤทธิ์ต้านเชื้อจุลชีพโดยใช้สารสกัด methanol จากเมล็ดตีนเป็ดน้ำ ทดสอบกับเชื้อแบคทีเรียแกรมบวกและแกรมลบ ด้วยวิธี agar well diffusion method ใช้สารสกัดขนาด 500 ไมโครกรัม/หลุม เปรียบเทียบกับสารมาตรฐาน gentamicin 30ไมโครกรัม/หลุม ผลการทดสอบพบว่าสารสกัดมีฤทธิ์ต้านจุลชีพอยู่ในระดับปานกลางในการต้านเชื้อ Salmonella typhi, Streptococcus pyogenes และ Streptococcus saprophyticus (เชื้อเหล่านี้เป็นสาเหตุสำคัญของการติดเชื้อจากอาหารเป็นพิษ, ไข้รูห์มาติก, และติดเชื้อที่ทางเดินปัสสาวะ) โดยมีบริเวณใสในการยับยั้งเขื้อ (zone of inhibition) เท่ากับ 15, 11 และ 16 มิลลิเมตร ตามลำดับ (ยามาตรฐาน gentamicin มี zone of inhibition เท่ากับ 28, 28 และ 30 มิลลิเมตร ตามลำดับ)

           สารสกัดเมทานอลจากเมล็ด เมื่อให้หนูถีบจักรสายพันธุ์ Swiss-albino ขนาด 25 มิลลิกรัมต่อน้ำหนักตัวหนึ่งกิโลกรัม ก่อนเป็นเวลา 60 นาที หลังจากนั้นจึงฉีดยานอนหลับ pentobarbital ขนาด 45 มิลลิกรัมต่อน้ำหนักตัวหนึ่งกิโลกรัม เข้าที่บริเวณช่องท้องของหนู พบว่ามีผลเพิ่มระยะเวลาการนอนหลับให้ยาวนานขึ้นอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ โดยมีค่าระยะเวลาการนอนหลับโดยรวม (total sleeping time) ของหนูกลุ่มที่ได้รับสารสกัด และหนูกลุ่มควบคุมเท่ากับ 56.45±5.61 และ 49.09±2.44 นาที ตามลำดับ (p<0.05) และทำให้ลดพฤติกรรมการสำรวจของหนูลงอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ เมื่อทดสอบด้วยวิธีพื้นที่เปิดโล่ง (open field) (p<0.02) เมื่อเปรียบเทียบกับกลุ่มควบคุม) และวิธี hole cross (พฤติกรรมการข้ามจากด้านหนึ่งไปอีกด้าน) (p<0.001 เมื่อเปรียบเทียบกับกลุ่มควบคุม)

การศึกษาทางพิษวิทยา:

          น้ำยางสีขาวจากต้น ผล และเมล็ด มีพิษ พบสารพิษกลุ่ม cardiac glycoside ได้แก่ cerberin, cerberetin, cerebroside, thevobioside เป็นต้น น้ำยางเมื่อถูกผิวหนัง จะมีอาการแพ้เป็นผื่นแดง แสบคัน หากเคี้ยวผล หรือส่วนของพืช จะทำให้มีอาการปวดแสบปวดร้อน คลื่นไส้อาเจียน ปวดศรีษะ ท้องเสีย ง่วงนอน ม่านตาขยาย ความดันโลหิตลด การเต้นของหัวใจผิดปกติ ชีพจรเต้นช้า และถึงตายได้ (สุธิดา และชลธิชา, 2548)

เอกสารอ้างอิง:

1. สุธิดา ไชยราช, ชลธิชา สว่างวงศ์. 2548. คู่มือฐานข้อมูลพืชพิษ. ดิจิตัล เอ็กซ์-ซายด์ จำกัด:กรุงเทพมหานคร.

2. Ahmed F, Amin R, Shahid IZ., Sobhani MME. Antibacterial, cytotoxic and neuropharmacological activities of Cerbera odollam seeds. Oriental Pharmacy and Experimental Medicine. 2008;8(4):323-28.